Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnej są kluczowymi cechami umożliwiającymi jednostkom i podmiotom prawowity udział w stosunkach cywilnoprawnych. Niniejszy artykuł skupia się jednak nie tylko na istocie zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych w kontekście prawa cywilnego, ale również na różnicach między osobami fizycznymi a osobami prawnymi pod względem przyznawania i zakresu tych zdolności.
Zdolność prawna tradycyjnie ujmowana jest jako zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Jej występowanie po stronie określonych podmiotów, czyli – stosownie do zapisów Kodeksu cywilnego – osób fizycznych (art. 8 § 1 k.c.), osób prawnych (Skarbu Państwa i jednostek organizacyjnych, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną – art. 33 k.c.) oraz jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 33 1 k.c.), przesądza zatem o istnieniu ich podmiotowości prawnej, związanej z możliwością występowania w charakterze strony stosunków cywilnoprawnych. Mimo jednak, iż wymienione wyżej podmioty nabywają zdolność prawną niejako automatycznie, bowiem – jak w przypadku osób fizycznych – z chwilą urodzenia, zaś w przypadku pozostałych bytów prawnych – na mocy przepisów ustawy lub też z chwilą wpisu do właściwego rejestru, nie obejmuje ona swym zakresem trybu realizacji owej podmiotowości, a zatem sposobu nabywania, utraty czy kształtowania wymienionych wyżej praw i obowiązków.
Atrybut definiujący zakres, w jakim określony podmiot może korzystać z będącej kategorią podstawową zdolności prawnej, stanowi z kolei pochodna względem niej kategoria zdolności do czynności prawnych. Według syntetycznej definicji, sformułowanej przez M. Pazdana, która ilustruje zarówno funkcje wymienionej wyżej instytucji, jak i przesłanki, od których jest ona uzależniona, „zdolność do czynności prawnych stanowią personalne kwalifikacje osoby, uznane przez dane prawo za przesłanki tej zdolności, od których posiadania uzależnia ono ważność lub skuteczność czynności prawnych zdziałanych przez daną osobę we własnym imieniu oraz inne skutki prawne”. Nie ulega zatem wątpliwości, iż w pierwszej kolejności należy legitymować się możliwością występowania w charakterze podmiotu praw i obowiązków cywilnoprawnych, by w konsekwencji, poprzez podejmowane działania, skutecznie nabywać prawa i nimi
rozporządzać oraz zaciągać zobowiązania.
Na potrzeby niniejszej rozprawy wyróżnić należy dodatkowo koncepcję zdolności do działań prawnych, która de facto sprowadza się do nieco szerszego ujęcia instytucji zdolności do czynności prawnych, obejmując swym zakresem podejmowanie przez podmioty prawa wszelkich działań, tworzących nowy stan prawny w sferze praw podmiotowych, a zatem również takich jak naruszenie niemajątkowych dóbr niematerialnych, czy wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym. O ile przy tym, na gruncie osobowości prawnej osób prawnych, zauważalna jest silna korelacja między zdolnością prawną i zdolnością do czynności prawnych, o tyle w przypadku osób fizycznych instytucje te, mimo wzajemnej zależności, wymagają wyraźnego odróżnienia – stosownie do poczynionych powyżej rozważań, każda osoba fizyczna nabywa bowiem zdolność prawną z chwilą urodzenia, jednak nie każda osoba fizyczna, wyposażona w zdolność prawną, posiada zdolność do czynności prawnych. Jej zakres polski ustawodawca uzależnił od takich czynników,jak wiek oraz stan zdrowia psychicznego.
W konsekwencji Kodeks cywilny posługuje się pojęciami pełnej zdolności do czynności prawnej, którą osoba fizyczna nabywa z chwilą uzyskania pełnoletności (art. 11 k.c.) 8 oraz ograniczonej zdolności do czynności prawnych, którą posiadają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, osoby pełnoletnie, którym sąd na czas trwania postępowania w sprawie wniosku o jej ubezwłasnowolnienie ustanowił doradcę tymczasowego (art. 549 § 1 k.p.c.), a także osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15 k.c.), wyraźnie rozgraniczając przy tym osoby fizyczne, które w ogóle nie legitymują się zdolnością do czynności prawnych, a zatem małoletnich, którzy nie ukończyli lat trzynastu oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 k.c.). Wpływu na zakres zdolności do czynności prawnych nie mają żadne inne okoliczności, poza wyżej wymienionymi. Powyższe stwierdzenie tyczy się zwłaszcza stanów psychicznych, wyłączających świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, takich jak choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy czy inne zakłócenia czynności psychicznych, co oznacza, iż prawu polskiemu obca jest tzw. naturalna niezdolność do czynności prawnych.
Podsumowując, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych stanowią nieodłączne elementy systemu prawnego, umożliwiające podmiotom prawidłowe funkcjonowanie w ramach prawa cywilnego. Posiadanie odpowiednich przesłanek dla zdolności prawnej oraz uwzględnienie ograniczeń związanych ze zdolnością do czynności prawnych jest kluczowe dla zapewnienia ochrony prawnej i stabilności stosunków prawnych. Jak przy tym wynika z powyższych rozważań, istnieją jednak istotne różnice między osobami fizycznymi a osobami prawnymi, jeśli chodzi o przyznawanie i zakres tych zdolności. Osoby fizyczne nabywają zdolność prawną z chwilą urodzenia, jednak zdolność do czynności prawnych może być ograniczona w zależności od wieku i stanu zdrowia psychicznego. W przypadku osób prawnych, takich jak przedsiębiorstwa czy organizacje, istnieje natomiast silna korelacja między zdolnością prawną a zdolnością do czynności prawnych.
Artykuł autorstwa Pauliny Radomskiej.
Przypisy:
1 J. Ignatowicz, K. Stefanowicz, A. Wolter, Prawo cywilne…, op. cit., s. 161.
2 W doktrynie „urodzenie” ujmowane jest przy tym jako „wydobycie się noworodka z ustroju matki”, jednak skutki wskazane w art. 8 § 1 k.c. wywołuje wyłącznie urodzenie żywe. Status prawny człowieka przed jego urodzeniem stanowił natomiast przedmiot uregulowania zawartego w art. 8 § 2 k.c., uchylonym przez art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 roku o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1996 roku, nr 139, poz. 646), który przewidywał zdolność prawną nasciturusa o charakterze bezwarunkowym w zakresie praw niemajątkowych oraz warunkowym w odniesieniu do praw i zobowiązań majątkowych, uzależniając ich uzyskanie od żywego urodzenia. Orzeczeniem z dnia 28 maja 1997 roku, wydanym w sprawie o sygn. akt K 26/96 (Z.U. 1997, nr 2, poz. 19) Trybunał Konstytucyjny uznał skreślenie opisanego wyżej przepisu za konstytucyjne, argumentując swoje stanowisko w tym zakresie między innymi stwierdzeniem, iż ze względu na status psychofizyczny płodu jego zdolność do „bycia” podmiotem praw określonych w prawie cywilnym jest dość ograniczona, a przy tym zauważając, iż zdolności prawnej określonej w art. 8 k.c. nie można utożsamiać z podmiotowością prawną w całym systemie prawa. Jak słusznie zauważył T. Sokołowski, uchylenie owego przepisu wbrew pozorom nie spowodowało jednak przywrócenia stanu sprzed nowelizacji, stając się bodźcem dla zarówno niekorzystnych dla nienarodzonego dziecka interpretacji, jak i tych poszerzających zakres jego dotychczasowej ochrony. W konsekwencji powyższego, w doktrynie wyróżnić można cztery zasadnicze nurty zapatrywań na sytuację cywilnoprawną nasciturusa – pierwsza grupa badaczy odmawia mu zdolności prawnej, druga opowiada się za jego pełną zdolnością prawną, trzecia – za konstrukcją zdolności prawnej pod warunkiem rozwiązującym martwego urodzenia, natomiast czwarta – najliczniejsza – za przyznaniem mu zdolności prawnej jeszcze przed urodzeniem, jednak pod warunkiem zawieszającym żywego urodzenia. Szerzej: T. Sokołowski, Komentarz do art. 8…, op. cit., s. 60 – 74.
3 J. Ignatowicz, K. Stefanowicz, A. Wolter, Prawo cywilne…, op. cit., s. 165.
4 Por. T. Sokołowski, Komentarz do art. 8 Kodeksu cywilnego, [w:] Z. Gawlik, A. Janiak, A. Jedliński, A. Kidyba (red.), K. Kopaczyńska – Pieczniak, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny…, op. cit., s. 59.
5 M. Pazdan, Zdolność do czynności prawnych i inne postaci zdolności czynnej, [w:] M. Safijan (red.), Prawo cywilne – część ogólna…, op. cit., s. 1091. W kontekście stanowiska M. Pazdana,
warto przytoczyć również definicje pojęcia zdolności do czynności prawnych sformułowane przez pozostałych przedstawicieli doktryny, takich jak Z. Radwański, według którego mianem
tym „określa się kwalifikacje osoby do dokonywania swoistych działań konwencjonalnych, jakimi są czynności prawne” (Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Wydawnictwo C. H. Beck,
Warszawa 2005, s. 144), S. Grzybowski, zdaniem którego zdolność do czynności prawnych jest „zdolnością do tego, aby przez czynności prawne swym własnym działaniem nabywać lub utracać prawa albo zaciągać zobowiązania i w ogóle wywoływać skutki prawne” (S. Grzybowski, System prawa cywilnego, tom I, część ogólna, Wydawnictwo Polska Akademia Nauk, Wrocław 1974, s. 78), czy J. Wiszniewski, w ujęciu którego „zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do dokonywania we własnym imieniu takich czynności, które zmierzają do wywołania skutków prawnych”. Niezależnie bowiem od literalnego brzmienia przytoczonych powyżej definicji, płynące z nich wnioski, podobnie jak w przypadku definicji sformułowanej przez M. Pazdana, nie pozostawiają wątpliwości co do tego, iż zdolność do czynności prawnych każdorazowo stanowi zdolność wtórną wobec zdolności prawnej, co koresponduje z poczynionymi powyżej rozważaniami.
6 Por. M. Zięba, Podmiotowość prawna wspólnot mieszkaniowych, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2016, s. 8 – 9.
7 J. Ignatowicz, K. Stefanowicz, A. Wolter, Prawo cywilne…, op. cit., s. 165.
8 Wyjątek stanowi małoletnia kobieta, której po ukończeniu szesnastu lat sąd opiekuńczy z ważnych powodów zezwolił na zawarcie małżeństwa (art. 10 k.r.o.) – w takim przypadku uzyskuje ona pełną zdolność do czynności prawnych przed ukończeniem osiemnastego roku życia.
9 J. Ignatowicz, K. Stefanowicz, A. Wolter, Prawo cywilne…, op. cit., s. 166 – 167.
AUTOR
